Туркий халкларнинг келиб чикиши

Кириш.

Туркий халклар дуне  тарихида гоят мухим ва катта роль  уйнаган. Дунё тараккиёти ва  маданияти ривожига салмоқли хисса кўшган  халклардандир. Шу жихатдан олиб караганда  туркий халкларнинг келиб  чикишини урганиш жуда мухим ва кизикарлидир. Бу масала билан куп  фанлар вакили, тарихчилар, археологлар,  шаркшунослар,  тилшунослар, этнографлар, этнологлар шугулланадилар.Хатто алохида  фан  туркшунослик фани хам  мавжуд. Бу  сохада жуда куп илмий  ишлар килинган, диссертациялар ёкланган, монографиялар,  алохида китоблар нашр килинган.  Туркий халкларнинг  келиб чикиши хакида  каттагина илмий  адабиёт  тупланган. Лекин шунга карамай туркий  халкларнинг  келиб чикиши  етарли  даражада  ёритилган  деб булмайди. Бу масалада хилма-хил ва хатто бир-бирига  карама-карши  фикрлар, фаразлар, манбаларни  турлича шархлаш, хатто  фактларни бузиб курсатиш, буяш холлари  учрайди. Лекин, тарихни  урганишда  объективлик, холислик хамма  нарсадан устун турмоги керак. Ушбу ишни ана шу  нуктаи назардан  туриб ёзишга  карор килдик.

Бу масалани  ёритишда  дастлаб кадимги манбаларга мурожаат киламиз.  Бу манбаларга Хитой йилномалари,  кадимги грек ва Рим тарихчиларининг асарлари,  арман манбалари , Византия тарихчиларининг  асарлари, «Авесто», хинд «Веда» лари , археологик  манбалар, Урхун-Энасой  битиклари , кадимги уйгур  битиклари , Махмуд Кошгарийнинг  «Девону-луготит турк» , Юсуф Хос Хожибнинг «Кутадгу - билиг», Фирдавсийнинг кадимги Эрон манбаси «Хвадай намак» (Подшохлар тарихи) асари асосида ёзилган «Шохнома» асарлари ва шу кабилар киради. Колаверса бу масалада Абу Райхон Берунийнинг  маълумотларига хам тухталиб  утамиз. Сунгра XX-XXI аср, яъни хозирги замон олимларининг  карашлари  ва назарияларига тухталамиз. Улар археологик, этимологик,ва тилшунослик борасидаги билимларга таяниб туркларнинг кечмиши хакида турлича фикр билдирганлар.

Сунгра кадимги турклар, туркий халкларнинг Кореядан Ўрта ер дегизигача булган улкан худудда таркалиши, уларнинг маъданияти, дини хакида фикр билдирамиз.

2. Халкнинг утмиш тарихини, айникса уларнинг келиб чикишини билмай туриб, уларнинг хозирги тарихини билиш кийин. Шу нуктаи -назардан караганда туркий халкларининг кечмиши масаласи хамон бахсли булиб келмокда. Туркий халклар ва кабилалар хакида купгина кадимги ва урта асрлар муаллифлари: Гекатей, Гесиод, Геродот, Страбон, Плиний Мела, Птоломей, Мовсес Хоренаци, VII  аср «Арман географияси» асарининг муаллифи Ананий Ширакаци, Ибн ал-Асир, Рашидиддин, Хурдадбех, Абул Фидо, Ибн Хавкал, Абу Райхон  Беруний ва куплаб бошка муаллифлар ёзиб колдирганлар. А.Абдурахмонов эса «Авесто» да тилга олинган Турон турклар мамлакатларидир[1]  - деб хисоблайди. Бу билан «Авесто» да хам турклар хакида ёзилган демокчи.

«Тарих отаси» Геродот Тюрагетлар[2] ва турклар хакида эслатиб утади. У Днестрнинг юкорисида ов билан яшайдиган туркларни жойлаштиради. Плиний ва Помпоний Мела турклар кабиласи, Страбон Тюррагетлар хакида ёзган. Лекин улар хакикатдан хам туркларми ёки якин номлар холосми? Бу энди бахсли масала.

1968-йилда Монголияда Хайто-Тамир дарёсидан 5 км шимолрокда

Турк хоконлигининг бошлангич даврига оид хозирча ягона эпиграфик

 ёдгорлик топилган. У турт томонли устун булиб, унинг юз ва икки ён томонидан сугд ёзуви, орка томонидан санскрит  ёзувининг  колдиклари  бор. Тез орада сугд  ёзуви В.А. Ливщиц томонидан  укилиб, нашр  килинди. Ёдгорликнинг  юкори кисмида  бури шакли  тасвирланган  булиб, унга бир оз «Аждархо»[3] хусусияти  берилган. Турк хоконлигининг  туртинчи хокони Таспар, ундан олдинги хоконлар хакидаги  бу устунда тасвирланган барельф нимани  англатади? Бу саволга жавоб, туркларнинг хукмдор кабиласи Ашинанинг келиб чикиши хакидаги афсонадан келиб чикади.

[1] А.Абдурахмонов Туркий адабиётнинг кадимги даври Т.2006

[2] Геродот История М.57 стр.21

[3] «Библиотека чтения» стр. 56.60.63. 

Хитой сулолалари тарихи хакидаги Чжоу Шу, Бэй Ши, Суй шуларда  шу мавзуга оид, Шимолий Хитой императори саройига  элчи булиб  борган туркларнинг узи айтиб берган иккита афсона  келтирилган. Хитой йилномаларида айтилишича, бу генеологик хикоялар хар хил  кишилар томонидан  турли вактларда айтиб  берилган. Туркларнинг  узи учун эса, бу хикоялар  уларнинг  аждодларининг  хакикий тарихи хисобланган. Хакикатдан хам хар икки  афсонада  мифологик  ходисалар билан бир каторда реал  шахслар,  булиб утган  вокеалар, жойлар хакида  хикоя  килинган. Чжоу Шу да бу  афсоналар  батафсил  ёзиб колдирилган.

Биринчи афсонага  кура , турклар хукмрон  уругининг аждодлари  кушни кабила  томонидан  кириб  ташланган. Факат  оёклари кесиб ташланган ун ёшли болагина тирик колган. Уни она бури  куткариб колади. Душманлардан кочиб она бури Гаочан (Турфан вохаси) шимолидаги тогларга – Шаркий Тянь-Шань  тогларига келиб колади. У ғорда отаси қутқарилган бола бўлган  ўнта уғил тугади. Она бурининг уғиллари Гоачан аёлларига уйланиб, уз  уругларига асос соладилар. Уларнинг авлодлари оналари уругларининг  номларини кабул киладилар.  Угилларидан бирининг исми Ашина  булиб, унинг  уруги хам шу ном билан  аталади. Унта уругдан ташкил топган янги  кабиланинг сардори, бошка ака-укаларидан кобилиятлирок булган  Ашина булади. Кейинчалик уругларнинг  сони бир неча  юзга етади. Кабила бошлиги Ашинанинг меросхурларидан бири  Асан Шод  она бурининг  авлодларини Гаочан  тогларидан олиб кетиб Олтой (Циншань)га жойлаштиради. Бу ерда улар жуан-жуанларнинг тобеларига айланиб, темир қазиб олиш ва унга ишлов  бериш билан шуғулланадилар. Л.Гумилевнинг ёзишича, Жуан-жуанлар хоқони «турклар1[1] менинг  темирчиларим,» -деган.

Ашиналар Олтойга келгач махаллий ахолини узига  кушиб олиб «Турк» номини олади. Бу ном афсонага кура Олтой тогларининг  махаллий  номи билан боглик.

Иккинчи афсонага кура, туркларнинг  хукмрон  уруги “Со ерларидан” келиб чиккан. Со Сяньби  кабилаларидан бирининг  номи ва бу  кабила  яшаган худуддир. Кабила бошлиги Абанбунинг  ўн етти  укаси булиб, улардан  бири Ичжинишуду– «бури угли» деб аталган. Со кабиласи  душманлар томонидан  тор-мор килингач,  омон  колган  уруглар таркалиб  кетади. «Бури угли» Ичжинишудунинг “ғайритабиий” қобиляти туфайли унинг уруғи қулай шароитларга эга бўлади. Унинг ўғилларидан бири “оқушга айланиб” Цигу мулкига  (Цигу қирғиз номиниг вариантларидан бири) асос солади. Бу мулк Афу ва Гян (Абакан ва Кем, яьни юқори Енисей) дарёлари оралиғида жойлашган эди.

Учинчи  ўғли Чжучже дарёси бўйида ҳукмронлик қилади, катта ўғил Нодилушад эса Цзанси Чжучжешига жойлашади. Нодулушод эса Цзянцси Чжучжешига жойлашади. Нодулушад уруғи билан Абанбунинг ўз уруғи ҳам қўшилади. Нодулушоднинг ўнта хотини бўлиб, уларнинг ўғиллари оналари уруғлариринг номини олишади. Энг кичик хотнининг ўғли Ашина эди. Нодулушоднинг ўлишидан кейин унинг ўғиллари  ким бошқаларга қараганда энг кучли ва эпчил бўлса, ўша қабила бошлиғи бўлади, -деган қарорга келишади. Мусобақада Ашина ғалаба қозониб, қабила етакчиси бўлади ва Асоншод  номини олади. Меросхўр унинг ўғли ёки жияни Туу бўлади.

[1] Б.Гумилёв «Кадимги турклар”. Т. 2006. 7-бет

Нодулунинг набираси Туу буюк ябғу деб аталган. Туунинг ўғли  Бумин давлатга асос солади.

  Чжоу Шу муаллифи “ҳар икки афсона бир-биридан фарқ қилса ҳам, улар шу нарсада мос келадики, турклар бўридан келиб чиққан”,-деб таъкидлайди.

  Иккинчи афсонадаги мусобақага эътибор берадиган бўлсак, турк сузи ,,кучли“, бақувват “,  ,,эпчил”, ,,чаққон” маъноларини бериши ёдимизга тушади.

   Туркларнинг келиб чиқиши ҳақидаги икки афсонада бошқа ўхшашликлар ҳам мавжуд. Ҳар икки афсонада ҳам туркларнинг аждоди  бўлган қабиланинг халокати, тирик қолганларнинг  қочиши, қабиланинг дастлаб ўн уруғдан  иборат таркиби, Асаншоднинг қабила  тарихидаги  мухим роли, Ашина ва унга қарам бўлган  уруғлар олган Турк этнонимининг нисбатан кечроқ вужудга  келиши  хақида  гапирилади.

            Биринчи афсонадаги  аждодларнинг ғорда  туғилиши туркларнинг  маросимларида хам  ўз ифодасини топган. Чжоу Шуга кўра  ,,ҳоқон ҳамиша Юдуген (руний ёзувларида Ўтукен қорақалпоқлари)да яшайди. Ҳар йили у аъёнлар кузатувида аждодлар ғорида қурбонлик келтирган. Ҳитойларнинг  турк аждодларига ғорда сиғиниш эътиқоди ҳақидаги маълумотлари, кутилмаганда Беруний томонидан ҳам тасдиқланган. ,,Ҳиндларнинг Қобулда, айтишларича Тибетдан келиб чиққан турк подшоҳлари бўлган. Улардан биринчи бўлиб Бархатекин  келган. У фақат ёнбошлаб ёки судралиб кириш мумкин бўлган Қобулдаги ғорга кирган. Бу ерда сув бўлиб, у  бу ерга  бир неча кунга етадиган озиқ-овқат қўйган. Бу ғор хозир хам мавжуд бўлиб, Вар деб аталади. Бархатекин ғорга киргандан кейин  бир неча кун ўткач, одамлар  тўпланиб турганда, тўсатдан онадан туғилатётгандай, кимдир ғордан чиқиб келади. У қабо, баланд қалпоқ, бошмоқ ва қуролдан иборат  турк кийимда эди. Халқ унга подшоликка тайинланган  ғаройиб  мавжудот сифатида хурмат эхтиром кўрсатди ва у бу  ўлкаларда қобулшох номи билан тахтга чиқди. Шохлик олтмиш авлод давомида  унинг ўғиллари  қўлида турди.”[1]

 Ушбу афсонананинг   қисқача вариантини  Беруний ўзининг  “Минералогия”  асарида  хам такрорлайди. “Қобул ахолиси жохиллик замонида, турк подшоларидан биринчиси Барахмакин, ўша  ердаги  қандайдир  ғорда яратилган, бу ғор Буғра деб аталиб, у ўша ғордан шохлик қалпоғида чиққан ” [2]– деб ишонганлар.

Сюан Цзяннинг  маълумотига қараганда ғарбий Турк Хоқони Тунябғу хоқон томонидан босиб олинган. (618-630  йиллар) Шундан сўнг Жанубий Афғонистонда Ашина уруғидан бўлган Турк хукмронларини хокимияти ўрнатилган.

VII асрнинг ўрталарида Ғарбий Турк хоқонлиги парчаланиб кетгандан сўнг, улар мустақилликка эришганлар. Қобулда улар Қобилшох, Туркшох, Шохи-Тегин унвонлари билан юритилган. Берунийнинг бу хикояси ғорда туғилиши хақидаги бу хикояси  Хитой йилномасида келтирилган. Турк афсоналарига ўхшаб кетади, лекин Берунийнинг хикоясида йиртқич  мотиви йўқдай. Шу билан бирга  унинг қахрамонининг номига эътибор берсак, Бархатегин, “бароқ” туркий тилларда аниқ  “пахмоқ, жун билан қопланган” деган маънони беради. Яна бўри эсга келади. Бароқ-тегин номининг маъносини хисобга олсак, илк ўрта асрлардаги Қобулистонда қадимги турк хақонлигининг аждодлари туғилиш сифатидаги ғор эътиқоди сақланиб қолганлиги хақида хулоса чиқариш мумкин.

        Турк қабиласининг  Олтойга  келишидан олдинги тарихи хақидаги тўлиқроқ маълумот Суй Шуда сақланиб қолган: “Туцзюэнинг  аждодлари Ху Пинлян билан аралашиб кетганлар.Уларнинг уруғ номи Ашина эди. Шимолий Вей императори Тай У Ди, 439-йили Цзюцайни йўқ қилганда, қабила бошлиғи Ашина 500 оила билан жужанларга  (Жуанжун)  қочган. Ашина қабиласининг авлодлари Циньшань (Олтой) тоғларида яшаб, темирга ишлов бериш билан шуғулланганлар. Суй Шу даги бу маълумот Турк (Ашина) қабиласининг илк тарихини 308-460  

йилларга Хитой худудида мавжуд бўлган сўнги хунн давлатларининг тарихи билан боғлайди.

[1] Абу Райхон Беруний «Хиндистон» Т. 63. 359-360-бетлар

[2] Абу Райхон Беруний «Минералогия» Т.63. 27-бет

ла еi���(d��b�ўлади ва Асоншод  номини олади. Меросхўр унинг ўғли ёки жияни Туу бўлади.

[1] Б.Гумилёв «Кадимги турклар”. Т. 2006. 7-бет

Э.а. II асрнинг биринчи ярмида Хуннлар  Пинлян ва Хесига кириб кела бошлайди. Бу ерларнинг туб ахолиси бўлган юэчжи ва  усунларни  Еттисув ва Ўрта Осиёга сиқиб чиқарган  хуннлар босиб  олинган ерларида узоқ яшаб қола олмадилар. Э.а. 140-87 йилларда хукмронлик қилган Хитой императори  У ди даврида Хитойлар Хеси ва Тарим хавзасини эгаллаб олдилар. Натижада Хуннлар Шимолга чекинишга мажбур бўлдилар. Юэчжи ва Усун қабилаларинг миграцияси тўлиқ бўлмаган. Эрамизнинг V асрида баъзилари Пинлян ва Хесида яшаганлар. Эрамизнинг V асрида баъзилари Пинлян ва Хесида яшаганлар. Эрамизнинг 25-55 йилларида  хуннлар яна хужумга ўтгач тор-мор қилинган динлин, ухуан ва сянбилар Буюк Хитой деворининг химоясига  қочадилар. 265 йили бу ерларга Хуннларнинг хужуми ва оммавий кўчиб келиши  бошланади. Улар яна  Хэсига жойлашадилар ва бошқа уруғлар билан аралашиб кетадилар.

            Ашина қабиласининг хунн қабилалари билан алоқалари хақидаги маълумотлар туркларнинг келиб чиқиши хақидаги афсоналар билан солиштирганда қуйидаги хулосага келиш имконини беради. Бу қабила 265 йилдан хуннларнинг Буюк девор ортига оммавий кўчишлари бошланганда бориб қолган ва Ганьсу вилоятида яшаган. Пинлян ва Хесида яшаган вақтида Ашиналар хитой ва хунн бўлмаган. Махаллий ахолини ўз таркибига қўшиб олган. (Биринчи афсонадаги “аралаш Ху ”;  турфан аёлларига уйланиш воқеасини эсланг.) Хэсидаги Цзюйцюй (хунн подшиси) давлати тор-мор қилингач, ашиналар 460 йилдан сўнг Гаочанга қочиб келиб жуанжуанларга  бўйсунишга мажбур бўладилар ва Олтой тизмаларининг жанубига кўчириладилар. Хар икки афсонага кўра Олтойга кириб кўчиб келгандан кейингина улар турк номини қабул қиладилар, қабиланинг эски номи эса хукмрон уруғининг сулола номига айланади. Ашина сўзининг маъноси хақида эса кейинроқ алохида гапирилади.

      Хозирга пайтда туркларнинг келиб чиқиши хақида хилма-хил  назариялар мавжуд. Қуйида айрим олимларинг қарашларига тўхталиб ўтамиз. Асли келиб чиқиши Қозон Татарларидан бўлиб, умриниг кўп қисмини Туркияда ўтказган, Анқара ва Стамбул  университетлариниг профессори Садри Мақсудий ,,Скифлар” (1934) ва “Саклар” (1933), “Марказий Осиёнинг туркий давлатлари”  каби асарларнинг муаллифидир.У саклар ва скиф қабилаларининг асосини турклар ташкил  қилган, “скиф” сўзи эса, “сак” сўзидан келиб чиққан деб хисоблаган. С.Мақсудий  Этрусклар прототурклар бўлган деб тахмин қилиб, шу сохада тадқиқот бошлаган ва шу мақсадда  60 ёшга кирганда италян тилини ўрганган. Лекин у бу ишни охирига етказа олмай 1957 йилда вафот этган. Унинг ишини  бир неча йил Италияда дипломат бўлиб ишлаган қизи Одила  Аида охирига етказди. У “Этрусклар турклар бўлган” асарини 1985 йилда француз, 1992 йилда турк тилида нашр қилдирди. Унинг фикрича, Этруск халқи тур ва сак қабилаларининг (турсаканинг - етчаsсо) қўшилишидан келиб чиққан. Мифология, дин, археология, санъат ва айниқса тилшунослик фанлари эришган ютуқлардан келиб чиқиб шу фикрга келинган. Лекин бир қатор олимларни славянларнинг аждоди, баъзи тадқиқотчилар  Хеттларнинг авлоди, баъзилар эса семитлардан келиб чиққан деб “исботлаганларини” эсласак бу масала хануз очиқ қолмоқда. 

           С.Мақсудий “қут” сўзини хам янгича изохлаган. Шу пайтгача бу сўз “жон , бахт, куч” деб таржима қилинган. Машхур “Қутадғу билиг” С.Мақсудийгача “Саодатга элтувчи билим” деб таржима қилинди. Турк олими бу сўзни манбалар асосида ўрганиб чиқиб, “қут” сўзининг қўшимча маъноси бор, бу “сиёсий хокимият, хокимият кучи, қудрат буюкликдир” деб ёзди. “Қутадғу билиг” жумласини “Сиесий хокимият, билим, қудрат берувчи билим” деб таржима қилди.

            С.Мақсудийнинг яна бир янгилиги “Ўғуз” сўзининг маъноси бўлди. У 1924 йилдаёқ туркларнинг бир қисмини “ўғуз” деб аталиши форс ва араб  тарихчиларининг хатосидир, “ўғуз” сўзи “ўқ” сўзининг  кўплик шакли бўлиб, ўқ-қабилалар иттифоқи маъносида келади, бинобарин ўғуз-“қабилалар иттифоқи бирлашмаси”, “конфедерацияси” маъносида келади деб исботлади. Масалан “тўқуз  ўғуз” термини “тўққиз қабила иттифоқи” деб таржима қилинади. Бу фикрни машхур тилшунос Вилгельм Томсен хам қўллаб – қувватлаган ва  у хозиргача хеч ким томонидан инкор қилингани йўқ. Аксинча Л.Гумилев ўзининг машхур “Қадимги турклар” асарида “катта қабилалар ўқ эл деб аталган бўлса, майда қабилалар иттифоқи – ўғуз деб аталган” – деб ёзган.[1]

            Умум қабул қилинган нуқтаи назардан турклар фақат кўчманчи халқ хисобланган, барча кўчманчи халқлар эса, варвар хисобланган – яъни турклар бирон-бир цивилизация яратиши мумкин эмас, деб хисобланган.Лекин С.Мақсудий қарама-қарши фикрда эди. У Уфада 1917 йили  турк – татар  Миллий Мажлисининг рахбари бўлган  вақтдаёқ шундай деган эди:  “Бизнинг аждодларимиз буюк  тамаддун (цивилизация) яратганлар. Турк халқидаги сингари  маданий потенциал  бошқа хеч бир халқда йўқ.  Биз бутун дунё олдида шуни тасдиқлашимиз мумкин” . Қадимги туркларнинг юксак даражада  ривожланганлигини турк бўлмаган олимлар хам тан  оладилар. Масалан, туркшунос Эрнест Доблхофер – “биз хозир хам  қадимги турк  ёдгорликларининг  тилига бефарқ қарай  олмаймиз. Бошқа маданий халқлар билан доимий  алоқада бўлган бу халқ, VI  асрдаёқ ажабланарли  даражада тараққиётнинг юқори даражасида турар эди ”- деб ёзган. Туркий тиллар ғоят  бой тиллардир. Масалан, дунёнинг энг бой  тилларидан бири немис тилида унутилган ва  эскириб қолган сўзлар билан бирга олганда  900 та туб сўзлар бор. Қолган барча сўзлар шу туб сўзлардан  ясалган. Туркий тилларда эса унутилган ва эскириб қолган  сўзлар билан биргаликда 8000га яқин мустақил  лексик бирликлар мавжуд. Агар бу сўзлар қайта ишланса  туркий тиллар дунёнинг энг бой тилларидан бўлади.

            С.Мақсудий  туркий тиллар  фақатгина  давлат тузилиши  ва чорвачилик  сохасидагина  эмас, дехқончиликда хам ўз  терминологиясига  эга  эканлигини  исботлаган.  У қишлоқ хўжалиги ва дехқончилик  қуролларини  ифодаловчи  хамма сўзлар соф туркча эканлигини  кўрсатиб берган.

            Дунё тарихидаги энг йирик  империялар туркларники ёки турк- мўғулларники бўлганлигини     туркларнинг  давлат қурилиши  сохасидаги  қобилиятларига  гувохлик беради. Лотинча “ордо” сўзи 1) қатор , 2 ) харбий саф, шеренга, 3 ) тоифа, унвон, ижтимоий қатлам, 4 ) тартиб, жойлашиш маъноларини  беради. Бу сўздан немисча “ die Ordnung” – тартиб; инглизча “order” – тартиб, буйруқ, сўзлари келиб чиққан. Туркча “ўрда” сўзи билан русча “ряд, рядовой” сўзлари хам боглиқ. Бу давлат ва харбий  қурилишига оид калит  сўз туркий тилларда 1) давлат, 2) хонлик пойтахти 3) хон қароргохи 4) қўшин  маъноларини беради. Одила Аиданинг  ёзишича бунга  ўхшаш  сўзлар лотин  тилида тили  туркий бўлган этрусклардан ўтган.

            Энди Шомил Мингғозовнинг қарашларига  тўхталамиз. У “Тарихдан олдинги  турклар” мақоласида қуйидагиларни  ёзган. “Туркий халқларнинг ватани  хақидаги  масала ханузгача очиқ қолмоқда”. Тарих фани Хуннларни  туркий тилли халқ сифатида тан олганига  хали юз йил  хам бўлгани йўқ. Бунгача эса уларни германлар, угрлар, эронийлар, хаттоки славянлар бўлган деб  хам  юришди.

        Аслида эса Хуннлар Атилла давлати парчалангач, унинг кенжа ўғли бошчилигида  Европадан Шимолий Қора денгиз бўйларига қайтиб, булғор этносига асос солишди. Булғорлар эса хозирги  татарларнинг этник асосини  ташкил этган. (И. Бичурин эса  булғорларнинг авлодлари  хозирги чувашлардир”[2] деб хисоблаган.)

[1] Л.Гумилёв «Кадимги турклар». Т. 2006. 171-бет

[2] И. Бичурин “Собрание сведений обитавших в Средней Азии в древние времена” Т.1 М-Л. 1950. Стр.53

Агар дастлабки Хуннларни  излаб асрлар қаърига  назар солсак, Хитой солномалари  эр.ав.III минг йилликда  Евроосиё марказида  бўлган воқеалар хақида  хабар беради. Ундан хам аввал нималар бўлган?

            Дастлабки туркий халқлар Евроосиё марказида пайдо бўлиб, уларнинг бир қисми  20-30 минг йил аввал Беринг бўғозидаги  қуруқлик ёки денгзи орқали Шимолий Америкага ўтган ва бу ерда мая, инк, атцек халқларининг, сиу, чероки  каби қабилаларнинг этногенезида  иштирок этган. Кейинча Янги Зеландия  худуди хам  Жанубий Америкаликлар томонидан эгалланган. Янги Зеландиянинг туб халқи – маориялар ўша  кўчманчиларнинг авлодларидир. Кўз ва қовоқ тузилишидаги  биометрик кўрсаткичлар  шундан дарак беради.  Шу нарса аниқланганки, туркий  халқларнинг  қовоқ тузилиши бошқа хеч бир халқларникига  ўхшамайди ва ўзига  хосликка эга.

            Туркий  сўзлар қадимги шумер тилида  хам топилган. Шумерлар  томонидан Иккидарё оралиғи қачон эгалланганлиги узил-кесил аниқланмаган. Фақат шуниси маълумки, э.ав. 5 минг йилликдан   э.ав. III  минг йилликнинг охиригача, улар Месопотамиянинг  асосий ахолиси бўлган. Шумер давлатлари э.ав.  3 минг йилликда  шакллана бошлаган.  Тахминан , э.ав. 2700-2300 минг йилликларда миххат ёзуви пайдо бўлган. Шумер зиккуратлари- эхромлари баландлиги 90м.гача бўлиб, э.а. IV минг йилликда қурила бошланган. Шумер тили э.ав. I асргача фан ва дин тили бўлиб қолганлиги , уларнинг тараққиёт  жихатидан  бошқа халқлардан,  шу жумладан семитлардан  хам устун бўлганлигини  кўрсатади.

    1915 йилдаеқ тилшунос Ф. Хоммель туркий сўзларга мос келадиган 200 га яқин шумер сўзларини аниқлаган. Туркий тилларни билмайдиган И.Дьяконов шумер тилида биронта  хам хинд-европа тилларига оид сўзни учратмаган. Лекин Ўлжас Сулаймонов И.М.Дьяконовнинг китобидан 60 та туркча сўзни аниқлаган. Хозирги туркий халқлар  қуйидаги шумерча сўзларни қийинчиликсиз тушуна олади: “ада-ота”, “ама -она”, “туғ- туғмоқ “эре- эр, жангчи”, “угу- ўқ”,” ун- ўн”, “ кен- кенг”, “узу- узун”, «туш- тушиш”, «уд-  ўт”, «удун- ўтин”, “ дингир- худо, осмон”, “тенгир- осмон, худо” ва шу кабилар. Э.ав. XXIV асрда, яъни Хитой йилномалари хуннлар хақида  дастлаб  ёзган пайтда Аккад подшоси Саргон Шумерни босиб олган. Шумернинг семитлашуви ва шумерларнинг бир қисмининг хар томонга  миграцияси  бошланган. Шумерларнинг бир қисми шарққа кўчиб, Евроосиёнинг марказига  келган бўлиши ва  туркий халқларга асос солган бўлиши мумкин.

            Турк тилшуноси  Осман Недим Туна шумер ва протатурк (илк турк) тиллари бир-бирига катта таъсир кўрсатган, деган хулосага келган. Шумерларнинг ўзларини номларидан  бири Су бар бўлган. Узоқ вақт Шимолий Кавказда яшаган, кейинчалик Волга  булғорлари  таркибига кирган сувар қабиласи бизга маълум. Волга Булғориясида маркази Сувар шахри бўлган Сувар  хонлиги  бўлган. Шумерлар  билан  шумер-суварларнинг бирлиги аниқланса, туркий халқларнинг  Шарқий Европада Хуннлардан  анча олдин пайдо бўлгани, умумий номи скифлар бўлган халқ таркибида  яшагани маълум бўлиши мумкин.

            Скифларнинг келиб чиқиши  ва этник  таркиби  улкан ва  хозиргача етарли  даражада тадқиқ қилинмаган муаммодир. Мисол келтирамиз: Дунёга машхур қадимги маданият  маркази Аркаим андронов археологик маданиятининг вакиллари скифлар  томонидан  барпо қилинган хисобланади. Тарихчилар андроновликларни худди хуннлар каби  эроний тиллилар сирасига киритиб келишган. Лекин краниологлар хозирги туркий тилли хакас кайбалларнинг  бош суягини текширганларида, уларнинг юқори Об  бўйида яшаган андроновликлар билан энг кўп ўхшашлиги маълум бўлди. Шундай килиб краниологик тадқиқотлар  скифлар  туркий тилли  хакасларнинг аждоди  эканлигини исботлади.

            Бундай маълумотлар  кам эмас, лекин улар хозирча изчил бир тизимга туширилгани йўқ. Шумер тахмини эндигина ишлаб чиқилмоқда. XVI  асрдаёқ Ж.Жосселин Шимолий Америкадаги  бир қатор хинду қабилаларининг тилида туркчага ўхшаш сўзларни  аниқлаган эди. XIX асрда О.Рериг сиу қабилаларининг тилида хам  шундай сўзлар борлигини таъкидлаган. Хозирги замон швед олими С.Викандерг олтой гурухи ва майалар  тилининг алоқаси  хақида  бир неча монография  ёзди. Машхур саёхатчи  ва олим Тур Хейердал  хам бу  масала билан  шуғулланган. Майялар, инклар  ва атцеклар  тилларидаги  сўзлар  билан  хозирги замон туркий халклари  сўзлари ўртасидаги  фонетик ва лексик ўхшашликлар тушунарсиз қолмоқда. Бир қатор тилга оид қоидалар,  масалан кўплик  сонларининг ўхшашлиги хам аниқланган. Мексика қўлтиғидаги Бақалар кўрфази майя тилида  хам бақалар деб аталади. Кўплик сони бу ерда  майя  тилида хам, туркий тилларда хам бир хилдир. Мексикада туркча “эл” сўзи майя топонимларида  кўп учрайди. Масалан: Косумэл, Ишил. Шунингдек, ица- ичи сўзи билан  тугайдиган топонимлар (жой номлари) хам учрайди. Масалан: машхур қадимги шахар – Чеченица. Буларнинг хаммаси хали янги  тадқиқотларга мухтож.

            Озорбайжон олими Заур  Хасанов “Шох скифлар” асарида бу халққа янгича ёндашди. У шох скифлар ва барча  тарихий  турклар – Осиё хуннлари, Европа хуннлари , ғузлар, ўғузлар, қипчоқлар, туркютлар хақидаги барча маълумотларни  анализ қилди. У тартиб билан скифлар ва туркларнинг  тил омиллари  (этнонимлар, теонимлар, эпонитлар, антропонимлар) ни, диний қарашларини, одат ва маросимларини, мифларининг  давомийлигини, афсона ва эртакларини, тарихий воқеаларини кўриб чиқди ва текширди. Ана шу  маълумотлар асосида скифлар тарихини  ёритишга  харакат қилди.

            Қадимги манбаларда ёзилишича, скифлар Қора  денгиз бўйлари ва Понт  чўлларига Осиёнинг ичкарисидан келиб, киммерийларни  қувиб юборганлар ва бу ерларга жойлашганлар. Улар бу ерларга қандайдир учинчи халқ томонидан қувиб юборилганлар.Бу воқеалар э.ав. IX - VI асрларда  юз берган деб кўрсатилади. Бу мамлакат Скифия деб атала бошлаган. Геродот дастлабкилардан бўлиб, биринчи скиф  Тарғитойдан бошлаб, қадимги дунёнинг бу энг қудратли халқининг афсона ва мифлари, турмуши ва тизими, харбий санъати хақида ёзган. У скифларнинг сиёсий тарихи хақида хикоя қилар экан. Уларнинг ичида “шох скифлар” етакчилик (хукмронлик)  қилади. Улар етти  тилда гаплашади. Музокаралар етти таржимон билан келади, кўчманчи хаёт кечиради. Кўпгина Европа олимлари уларнинг ўзига хос  этник  маданиятини шартли   равишда “йиртқич  услуби” номи билан атаганлар. Улар ер юзида биринчи бўлиб, кўйлак, шарбат, бош кийим, шунингдек ишлов берилган хайвонлар териларидан иссиқ кийимлар , ярим этиклар  кийган халқдир. Улар ғилдиракли араваларнинг ихтирочилари, йилқичиликда биринчи селекционерлар, харбий санъат кўпгина сохаларининг асосчилари , алохида кўринишга эга бўлган, ўқ-ей ханжар – акинакларнинг ихтирочиларидирлар. Геродот скифларнинг буюк ўғли  Анахарсис (Страбоннинг ёзишига: “Анахалсис қадимги дунёнинг етти энг буюк донишмандларидан бири” бўлган) ва унинг фожеали ўлими хақида хам эслатиб ўтади.

            Заур Хасанов барча қадимги манбаларнинг маълумотларини ва кейинги даврлар  скифшуносларнинг  мехнати натижаларини умумлаштириб, янада илгарилади. У барча далил, исботларни  солиштириб кўриб, скифлар эрон тиллари оиласига мансуб деган фикрга келди. У “Скиф” сўзининг маъноси бошқача эканлигини аниқлади ва исботлаб  берди. У “Скиф” сўзининг қандай ўқилишини аниқлади.    

            Геродот асарида учрайдиган ва рус тилида “Скиф” деб ўқиладиган бу сўз, инглизча scyth (скиз) деб ўқилади. Инглизча ўқилиши аслига яқин бўлса хам хар икки талаффузда ўқиш хам унчалик аниқ эмас. “Скиф” сўзи рус тилига  янги грек талаффузидан қабул қилинган, Геродот даврида эса бу сўз “скуз” сифатида янграган. З.Хасанов эрон тиллари нуқтаи назаридан бу этнонимни хеч қанақасига изохлаш мумкин эмас деган хулосага келган.

            “Скиф”, “искит”, “шкуда”, “ашгуз”, “шикузай”, “ашкузай” этнонимлари турк этноси “ғуз” сингари фонетик янграшга эгадир. Шундай қилиб, грекча, инглизча, русча, туркча (искит) -бу “ғуз, кейинчалик “ўғуз” этнонимидан бошқа нарса эмас. Шундай қилиб, бу скифшуносликдаги (бошқачасига туркшуносликдаги) янгилик бўлиб, скифлар туркларнинг қадимги аждодларидир. 

            Ижтимоий тарққиётнинг дастлабки босқичида мифологик дунёқараш устун турганлигини хисобга олиб, З.Хасанов скиф мифологияси миф, грек, рим ва эрон мифологиялари билан қиёслаб чиқди. У скифлар ва турк-муғулларда тотемларнинг нихоятда ўхшашлигига, уларда хам  буларда хам оловга сиғиниш мавжудлигига дуч келди. Скифлар ва туркларда самовий номларнинг ўхшашлиги, биринчи скиф тарғитой исмининг Олтой исмларида учраши, тарғитойнинг уч ўғли –Липоқсой, Алпоқсой, Қолоқсой исмлари хам қадимги турк мифологиясида ўз изохини топиши хам бежиз эмас. Қолаверса, қадимги муаллифлар  томонидан ёзиб қолдирилган скифлар  мухитига оид  кўпгина терминлар хам , қадимги турк дунёси билан боғлиқ бўлиб чиқди. Скифларнинг дафн маросимлари туркларникига ўхшаб кетади. Скифларда хам туркларда хам  қон билан қасам ичиш  анъанаси, ўлжа анъанаси , психологияси, рақамлар ва семантикаси  ижтимоий тузилиши усуллари хам бир – бирига яқиндир. З.Хасановнинг қарашлари туркларнинг  келиб чиқишини ўрганишда мухим ютуқлардан бири бўлиб қолиши мумкин.

            Қадимги туркларнинг келиб чиқиши масаласида катта ютуқларга  эришган олимлардан бири  шубхасиз Л.Н. Гумилёвдир. У ўзининг машхур “Қадимги турклар” асарида қадимги турклар ва уларнинг келиб чиқиши хақида манбаларга  суянган холда катта  ютуқларга эришган. Тўғри, айрим масалаларда Л.Н. Гумилёвнинг фикрларига қўшилиб бўлмайди, айрим фикрлари эса бахс талабдир. Шунга қарамай қадимги турклар  тарихини ўрганишда  Л.Гумилёвнинг хизмати беқиёсдир.

            У “турк” сўзининг  маъноси , “ашина” сўзининг мохияти , турк хоконлигининг  вужудга келиши, турклар олиб борган урушлар ва улар эгаллаган улкан худудлар ва хоқонлик таркибига кирган халқлар ва қабилалар, улар ўртасидаги муносабатлар турк хоконлигининг қўшни давлатлар ва халқлар билан муносабатлари,турк хоқонлигинг заифлашуви сабаблари  ва емирилиши, Ғарбий турк хоқонлигидаги  воқеалар, иккинчи турк хоқонлиги – кўк турклар давлатининг вужудга келиши ва йўқ қилиниши , уйғурлар хоқонлиги, монийлик дини, туркларнинг битик тошлари хақида фикр юритган.

            Л.Н. Гумилёв “турк” сўзининг маъноси “кучли, бақувват ” эканлигини тасдиқлайди.[1]

            “Ашина” сўзи “бўри” эканлигини таъкидлаб ўтади. Бироқ унинг “Шане” мўғулча бўри, “а” хитойча кўплик маъносини билдирган деган фикрлари эътирозларга сабаб бўлиб келмоқда. Бу борада бошқача фаразлар хам мавжуд.

          Хитой иероглифларида бу сўз одатда ҳоқонлар иа улар қариндошларининг шахсий исмлари олдига қўйилади. С.Е. Яхонтовнинг ўрганиши бўйича, исмнинг хитойча транскрипциясини билдирувчи бу иерогилифлар VI асрда ҳам, ҳозирги вақтда ҳам asina, asэna  каби ўқилади. Хитой манбаларидан фарқ қилиб, турк ёдгорликларида Ашина исми бундай ёки шунга яқин шаклда хеч қаерда аталмайди. Ҳатта биринчи хоқонларнинг исмлари ёзилган битикларда ҳам, уларнинг уруғ номи эслатилмаган. Хитой матнларидан ташқари бу исм ягона равишда суғд тилида ёзилган Бугут битигида эслатиб ўтилади. Бу ҳолат бир оз ғалати туюлади. Эҳтимол турк битикларидаги ҳукмрон уруғнинг ифодалиниши ва маъноси бошқачадир.”Ашина ” этмологиясини аниқлаш буни тушунишга ёрдам беради.

            Турк этимологиясида бу исм  as (ош) нинг “тоғдан ошмоқ” феълига ёки  es – “чопмоқ , сакрамоқ” феълига олиб бориб тақалади. П.Будберг  ва К. Сираторилар шундай изохлашган. Лекин исботларнинг тасодифийлиги бу уринишларни хам ишончсиз қилиб қўяди. Шунинг учун нисбатан янги учта фаразга тўхталиб ўтамиз.

          1       С.Г. Кляшторнийнинг фарази. Турк афсоналари хам , Хитой маълумотлари хам Ашина исмини Шарқий Туркистон  турк ахолисининг онамастикаси билан боғлар экан, бу исмнинг келиб чиқиш шаклини махаллий эрон ёки тохар шеваларидан излаш керак. Бу сўзнинг мумкин бўлган прототипларидан  бири хотан -  сакча  “аsana”-  “мағрур,  қадрли, олийжаноб” сўзи бўлиши мумкин. Лекин Хитойга  Asina – asэnада иккинчи унли  i- э, бўлганлиги, бу тахминни йўққа чиқаради.

           2. Х.В. Хауссиг фарази. Византиялик Феофилакт Симокаттанинг  602 йилда ёзилган тарихий асарида Тавгаст, яъни Хитойда ,,қизил кийимлилар”  билан “қора кийимлилар” ўртасида ўзаро олиб борилган уруш тўғрисида эслаб ўтилади. Хауссиг ҳарбий ҳаракатлар жойини Амударёнинг жанубий қирғоғига кўчириб. ,,қизил кийимлар”ни кермихон-эфталитлар, “қора кийимлар”ни турклар деб хисоблаб, бутун воқеани турк-эфталит уруши хақидаги хабар деб хисоблайди. Хуассигнинг  фикрича, турклар ўз хукмдор уруғи Ашинага мувофиқ ,,қора кийимлар” деб аталган. У Ашина номини қадимги форсча axsaeпa ,,қора рангли” сўзи билан яқинлаштиради.

         3. К. Беквиснинг фарази. VI-аср охирида яшаган Византия тарихчиси Менандр Протекторнинг асаридан сақланиб қолган парчада қуйидаги жумла бор: ,,Туркларнинг энг кекса ягона хукмдори Арсила деб аталади”. Одатда бу исм туркча Арслон номининг бузилган шакли ҳисобланади. Бу фаразда фонетик зўриқиш бор: ч – тушириб қолдирилган, n-l орқали берилган. Шунинг учун кам ишонарлидир.

     Бу ҳар уч фаразда асосли томонлари ҳам, яққол кўриниб турибдики, заиф томонлар ҳам бор. Дастлабки икки фараздаги умумий хулоса шуки, Ашина номини Туркча эканлиги, айниқса Шарқий Туркистоннинг қадимги шохлари ономастикасига мурожат қиладиган бўлсак, у ерда рангли ифодаларнинг мавжудлигини кўриш мумкин. Масалан, Кучанинг шох уруғи ,,оқ”деб  номланган (тохарча a kutsi, санскритча arjuna). Шу  маънода историографик жиҳатдан оқланмаган, Ашина уруғининг номи билан, қадимги форсча axsaeпa ўртасидаги алоқа тўғрисидаги Хауссигнинг фарази тўғри бўлиб чиқиши мумкин.  Шарқий Туркистоннинг ўзи билангина чегараланадиган бўлсак, қидирилаётган шакл суғдча хсуnк (axsaeпе) “тук  кўк, кўк”; тохарча Aasnа-“кўк, тўк кўк”; хотан-сакчага (брахми ёзувида) asseina (-assena)-кўк сўзларида намоён булади. Айнан, ашина сўзининг сакча этимологияси фонетик ва семантик жихатдан шак-шубхасиздир. Лекин бу хали матний жихатдан тасдикланиши керак.

            Дастлабки хоконлар хакида хикоя килувчи катта Ўрхун ёзувларида янги тузилган салтанатнинг аҳолиси кўк турклар деб аталган. Эҳтимолки биринчи ҳоқонлик билан иккинчи ҳоқонликкача ўтган даврда чет тилдан кирган ,,Ашина” сўзи сиқиб чиқарилиб, унинг ўрнини туркий ,,кўк” сўзи эгаллагандир.

         Хулоса қилиб айтганда Ўрхун ёдгорликларидаги ,,кўк турк” қўшма сўзини ,,кўклар ва турклар” деб тушуниши лозим бўлар. Бу эса турк қабила итифоқининг икки таркибли эканлигидан дарак берар.

    Шу ерда ўзимизнинг ҳам тахминимизни айтиб ўтмоқчимиз. ,,Ашина” сўзи мўғилча ҳам, сўғдча ҳам, сак сўзи ҳам бўлмай, соф туркий сўздир. Фақат уни ,,Ашина” деб ўқимай ,,яшин” деб ўқиш лозимдир. Маълумки туркий халқларда кўкда чақмоқ чақиб, яшин урганда бўри туғди, деган гап бор. Шуни хисобга олсак, ,,яшина” – яшинники, яшинга оид, яшин болалари ,,яшин уруғи” деган маънони бермасмикан. Яшина сўзи хитой ёзувида ашина бўлиб кетгандир. Ҳар холда туркларнинг ҳукмрон уруғи “бўрилар”, “бўри овловчи” деб бежиз айтилмагандир.

            Л.Н.Гумилёв ўз асарида  турклардан олдинроқ шаклланган ва турк хоқонлиги таркибига кирмаган бошқа туркий халқлар – хазарлар, булғорлар, ёқутлар , хакаслар  бўлганлигини  ва турклар уларга  ўз номларини қолдириб  кетганлари (яъни туркий халқлар деган номни ) таъкидлаб ўтган.

            Унинг яна бир ютуғи  турклар Ўрта Осиёни эгаллагандан кейин сўғдлар билан тинч, ахил  муносабатда бўлганлари ва бу икки халқнинг  тўқнашувларсиз аралашиб, қўшилиб кетганликларини алохида айтиб ўтганлигидир.

            Хуллас, Л.Н. Гумилёвнинг “Қадимги турклар”  асари туркшунослик фанида мухим қадам  бўлган.

            Энди Самарқанд  Давлат Университетининг  доценти, 2005 йилда “Туркий адабиётнинг қадимги даври” асарини чоп эттирган Абдурашид Абдурахмоновнинг фикрларига  назар соламиз ва ўрганиб чиқамиз. А.Абдурахмонов  ўз асарини қандай яхши  ниятларда  ёзган бўлмасин, унинг  тарихдан хабарсизлиги  ёки  фактларни  жўртага бузиб кўрсатишлари  одамни  хафа қилади. Мисоллар келтирамиз.

            У ўз китобининг  кириш қисмида  шундай ёзади. “Қадимги туркийларнинг юзага келиши муқаддас  китоблардан бири “Библия” да,  кўплаб афсоналарда Нух пайғамбарнинг фарзанди Ёфас номи билан боғланади”. “Библия” да Ёфаснинг Гўмер, Мажуж, Гўмернинг эса Ашканоз исмли ўғиллари  бўлганлиги кўрсатилади. Фанда Гўмер туркийларнинг киммер, Маъжуж – Гог ва Магог, Ашканоз скиф қавмларининг  пайдо бўлишига асос бўлгани  айтилган.[2] Шу қисқа  кўчирманинг ўзида бир неча хатога  йўл қўйилган. 1Библияда  келтирилган  афсоналарнинг хаммасига хам ишониб бўлмайди. Чунки бу китоб, яхудийларнинг хокимиятига  интилган кам сонли бир қисми вакиллари  томонидан ўз  сиёсий мақсадларини кўзлаб кўп  йиллар давомида ёзилган  ва кўплаб кишилар томонидан тахрир қилинган. Бу исбот талаб  қилмайдиган хақиқат.[3] 2 Гог ва Магог  деган халқ бўлганлиги фанда  исбот қилинмаган. А.Абдурахмонов  эса , “фанда айтилган” демоқда. 3 Скифлар туркий қавм бўлмаган. Бунга яна қуйида қайтамиз.

,,Милоддан аваллги VII асрларда деб давом этади А. Абдураҳмонов скиф – кимерларнинг ҳукмдорларидан”  бири Протоей, отаси Паритий бўлган. Паритий оссурий тарихчиларининг маълумотига кўра Гўг (Гог)нинг ўғлидир. Гўг ва Магўг – Яжуж – Мажужлар туркий қавмларнинг энг жанговар уруғларидан саналиб, Шимолдаги давлатда ҳукмронлик қилишган ва VII – VIII асрларда кичик Осиёдаги деярли барча давлатларни измларига бўйсундиришган.

        Афсоналарда айтилишича Яжуж – Мажужлар Шимолда эмас, Шарқда яшаган, улар ҳеч қачон Кичик Осиёга келишмаган. ,,Хозиргача Туркий қавмларнинг бош бўғини ва ўз давлатчилик тарихига эга бўлгани скиф - ,,искитлардир”, - деб давом этади А. Абдурахмонов. Уларнинг давлати милоддан аввалги VII асрларда катта мавқе эгаллаган. Форсий забон халқлар уларни ,,сак”лар деб атаган. Скифлардан сўнг эрамизнинг 500 йилликлари орасида Аршакийлар давлати юзага келади. Аршак эр сакнинг ўзгарган шакли бўлиб, жасур, мард, баҳодир саклар маъносини беради. Европа тарихчилари уларни киммерлар деб аташган”.[1] Алахсирашни қаранг! 1. Аввало скифлар туркийлар эмас, шарқий Эрон лаҳжасида гаплашган. 2. Саклар ҳам туркийлар бўлмай шарқий Эрон тилларида гаплашган қабилалар бўлиб фақат милодий V-VI асрлардан кейин туркий қабилалар билан аралашиб, туркийлаша бошлаган. Аршак – Туркча сўз бўлмай эроний сўз бўлиб, ,,баҳодир саклар” эмас, ,,шак ботири” деган маънони беради. 4. Саклар эрамизнинг 500-йиллари орасида эмас, милоддан олдинги 247 йилда Аршак бошчилигида салавкийлардан тортиб олган ерларида Парфия давлатига асос солишган. Парфия давлатида туркий тилда эмас, форс тилда  сўзлашган. 5. Европа тарихчилари уларни ҳеч қачон ,,киммер”лар деб аташмаган аксинча ,,парфиёнлар” деб аташган.

         Шундан сўнг А. Абдурахманов  туркийларнинг ибтидоий динларини тахлил қилишга киришади . Ибтидоий дин шиклларидан бири тотемизм хақида тўхталар экан, у қадимги грек афсоналари қахрамони Гераклга тўхталади. Геракл сўзининг маъноси юнонча ,,Гера мактаган  ” ( кадимги юнонларда Гера – никох, мабудаси ) эканлигини эслатган холда, бир оздан кейин яна ўз фикридан қайтиб, айниб кетади. ,,Зевс Алкменани буюк қахрамонга она қилиб тайинлайди. Биз Алк-  ёнида туркийча ,,Эна” сўзини ҳис қиламиз. Геракл мазмун нуқтаи – назаридан қараганда, Гер – ўғли маъносини беради. Қадимги лотин мифологиясидаги Гер-кулес, христиан  мифологиясидаги  ” кўр ўғли , Геор ўғли  (Гео – қадимги  юнончада – худо дегани), Гўр ўғлининг  маъноси хам  шундай хусусиятга эга. 1. Агар  муаллиф бу ерда  греклар билан  скифлар  қариндош бўлганлигини  исботлаётган  бўлса,  скифлар ва греклар хинд-европа  тиллари  оиласига кирувчи  тилларда гаплашгани  учун , маълум  даражада хақ. Аммо Геракл, Геркулес, Георгий исмларини, туркийга  Кўр ўғли , Гўрўғли билан  маънолаштириши жихатидан бутунлай нохақ.

            Скифлар хақида ёзар экан А.Абдурахмонов, шумерларни , улардан сўнг трояликларни  хам туркий халқлар  қаторига  қўшади. “Илиада” ва “Одессея” достонлари юнон адабиётининг нодир намуналаридандир. Бу асарларда  юнон ва Троя урушлари тасвирланган. Троя Кичик Осиёда жойлашган шахар. Археологлар унинг ўрнини хозирги Туркиянинг Хисорлик қишлоғида  эканлигини  аниқлашган. Бу шахарни Ил қурдирган ва отасининг  шарафига  Троя номини қўйган,-деб ёзади муаллиф. “Шахар баъзан иккинчи номда- Ил номи билан Илион  деб  юритилган” – дейди у. Аслида Илион Трояга юнонлар қўйган  ном бўлиб, буни ўқимишли киши  билмаслиги мумкин эмас. Муаллиф давом этиб, “Илиада”-“Илнома”, “Ил қиссаси” деган маънони беради - дейди.  Ил қадимги  туркийлар тилида  муомалада  бўлганлиги учун  хам бу  сўзга янгича талқинда  қарашга тўғри келади. Туркийлар бир  қанча давлат ва қавмларни ўз кучлари билан  итоат эттириб, улкан давлатга асос солишган. Бундай  давлат туркийларнинг  атамасида “Ил” еки “Эл” дир. Бошқача айтганда , “Ил” еки “Эл” императорлик мавқеига  эга бўлган давлат маъносини ифодалаган -  деб ёзади, А. Абдурахмонов.  “Гомер шахсияти ва унинг достонлари тахририяти билан жахондаги юзлаб олимлар қизиқишган. Жумладан, грузин олими Р.В.Гордезини  Троя урушларини тахминан мелоддан аввалги 1265 йиллар атрофида  бўлган деб, хисоблаб Троя TPSH (Тереш ёки Турша) мамлакати эканлигини кўрсатади. Албатта, тур – мил.ав. асрларда яшаган туркий қабилаларнинг умумлашаган номидир ”.[2]

            Тарихни сохталаштириши ва бўяшдан иборат бўлган бундай даволарга нима дейиш мумкин? 1. Трояликлар туркийлар бўлмасдан хеттлар, лидияликлар ва фригияликлар тилига яқин тилда гаплашганлар. Бу тиллар эса хинд-европа тиллари оиласига кириши алалқачонлар исботланган: Туркийларда императорлик  мавқеига эга бўлган давлат “ЭЛ”еки “ИЛ” деб эмас, балки “Хоқонлик” деб аталган. Шундай экан Трояликларни асоссиз равишда  турклаштириш шарт эмас. 3. Турша сўзининг 1-бўғини тасодифан тур бўлгани, улар албатта турк дегани эмас. Туршалар денгиз халқлари бўлиб, Туркларнинг эмас, этрускларнинг аждодидир. Бу хақда кўп олимлар  езишган. 4. “Тур” сўзи туркларни билдирмайди, аксинча, “Авесто” тилида ва қадимги форсчада “ҳўкиз” демакдир. Демак, Тур сўзининг хам “Бақувват” , “Кучли” маъноларини билдирган  турк сўзига  алоқаси йўқ. Шу айтилганларнинг ўзи хам А.Абдурахмонов фикрларини рад қилишга етарли бўлса, керак.

            Хулоса қилиб айтганда, сўзларнинг , афсоналарнинг, тотемларнинг ўхшашлиги турли халқларнинг бир – бирига яқин, қон  - қариндош бўлганлигини билдирмайди. Туркий халқларнинг тарихини қадимийлаштириш мақсадида ўтмишни сохталаштириш , зўраки ўхшатишлар қидириб топиш, тарихни бўяб кўрсатиш яхши эмас. Туркий халқлар бу бўёқлар ва сохталаштиришларсиз хам,  қадимги ва жонли тарихга , шухратга бой ва ибратли маданиятга эга. А.Абдурахмоновнинг асари эса, фақат ўтмишдаги афсоналар ва достонлар келтирилгани билан қимматга эга холос.

Қуйида биз қадимги турклар ва туркий қабилалар хақидаги тарихий манбалардан олинган тўғри  маълумотларга тўхталамиз.    

 

IV. Турк – анчагина қадимги ном. Бу ном эрамизнинг VI  асрида Хитой йилномаларида қабилаларнинг муайян бир гурухида бунга нисбатан ишлатилади.   Иккита иероглифдан иборат бўлиб, ўша вақтларда ту-по ёки ту-киюэ деб ўқилган. Хитойчада хозирги вақтда Ту-Цзюэ деб ўқилади. Шимолий Вэй сулоласининг йилномачилари Хитой ёзуви ва фонетикасига мувофиқ “Турк” сўзининг янграшини  ана шундай ифодалаганлар. Бу қабилаларнинг кўчувлари Олтой, Муғулистон ва Синцзанда жойлашган эди.

            Лекин, Турк қабилалари ва турк тили тарихий хабарномаларида битилишидан анча илгарилари этноним сифатида мавжуд эди. Шимолий Вэй сулоласининг ўзи хам Хитойники бўлмай, йилномаларга қараганда “Варварлар” дан бўлиб, Шимолий Хитойга жойлашиб олган кўчманчилар орасидан чиққан. Бу кўчманчи қабилалар орасида Турклар хам бор эди. Хитойнинг анча илгариги йилномаларида хам “Турк” этноними билан боғлиқ хабарларни учратиш мумкин. “Цзин сулоласи тарихи” нинг  284 йилда Хуннлар хақидаги бўлимда бир қанча қабилалар қаторида, “улар орасидан энг кучли ва хурматли” бўлган  Ту-ге қабиласи санаб ўтилган. “Ту – ге  ва “Ту-пу” сўзлари бежиз охангдош эмас. Демак, турклар хуннлар иттифоқи бирлашмасига кирган. Кўпгина тадқиқотчилар хуннларнинг асосий қисми туркий тилли бўлган,” деб хисоблайди.  Тўғри, хуннлар мўғул тилли бўлган деган фикрни ёқловчилар хам бор.

Лекин, энг аввало, хуннлар аралаш, этник жихатдан хар хил қабилаларнинг иттифоқи бўлган. Бу иттифоққа турклар, мўғуллар, угрлар (мадярларнинг аждодлари) кирган. Тилшунослар бу халқларнинг тилларида ўхшаш хусусиятларни аниқлаганлар, турк, мўғул, тунгус-манжур тилларини Олтой тиллари оиласига , угор тилини фин ва самодий тиллари  билан бирга урал тиллари оиласига , буларнинг хаммасини эса катта Урал –Олтой оиласига бирлаштирилганлар. Тилларнинг ўхшашлиги маълум даражада тил яратувчи  халқларнинг қадимги  тарихий тақдирлари хам ўхшаш бўлганлигини  акс эттиради.

Туркий қабилаларнинг нутқидан  туркий тиллар  келиб чиққан. Туркий тилларда  гаплашувчи хамма халқлар  туркийлар деб  аталади. Булар: афшарлар, болқорлар, бошқирдлар,  гагаузлар, долганлар , кажарлар, озорбайжонлар, олтойликлар, қозоқлар,  қарағаслар, қорақалпоқлар, қорапапахлар , қорачойлар, қашқайлар, қирғизлар, қумиқлар , нўғайлар, татарлар ,  тофалар, тувалар, турклар, туркманлар, ўзбеклар, уйғурлар, хакаслар, чувашлар, чулимликлар, шорлар, ёқутлардир.

Э.а. III-II   минг йилликларда  евроосиё чўллари  асосий  қисми эронийлар бўлган хинд-европа кўчманчи чорвадорларнинг оммавий равишда Шарққа кўчишларига  гувох бўлган бўлса, эрамиз арафасида қарама-қарши йўналишда  ғарбга халқларнинг Буюк кўчиши бошланди. Бунда қадимги турклар  хам фаол  қатнашганлар. Турк қабилалари хам кирган биринчи йирик  кўчманчилар бирлашмаси эр.ав. III-асрда вужудга келган. Бу юқорида хуннлар (қадимги хитойча ўқилиши – хунну, ҳозирги ўқилиши – Сюнну) иттифоқи эди. Истилолари натижасида хуннлар давлати Байкал ортидан Тибетгача, Ўрта Осиёдан Хуанхэгача бўлган худудларни  эгаллаган.

Эр.ав. I  асрнинг ўрталарида  хуннлар давлати  ғарбий ва шарқий қисмларга  бўлиниб кетди. Ғарбий Хуннлар  Ўрта Осиёга  қараб юрдилар. Бу ерда уларга кўплаб эроний кўчманчилар – саклар,  сарматлар, массагетлар ,  аланлар  қўшилиб кетганлар.

          Хуннлар империяси  емирилгандан сўнг турклар тарих  майдонига чиққанлар. Илгари  туркий халқлар хуннлар таркибидаги  кўпдан – кўп қабилалар орасида “яширин”  бўлиб келган бўлсалар эндиликда улар тарихда  ўз  ролларини ўйнай бошладилар..

“Турк” этноними дастлаб  торроқ  маънога  эга бўлиб, бир  қабиланинг номи сифатида  ишлатилган. Бу хақда Мўғулистондан топилган Тўнюнқуқ (712-732) ва Култегин битиклари  гувохлик беради. Улардан маълум бўлишича, “кейинчалик” туркий деб ном олган барча  қабилалар хам “турк” этноними сирасига кирмаган. Бу ном, масалан, ўғузлар, қирғизлар, куриканларга нисбатан ишлатилмаган. Ўғузлар ва қирғизлар  туркий тилли халқ бўлган. Битиклар бу халқларни туркларга  душман сифатида тавсифлайди: тўққиз ўғузлар турклар билан уришганлар;  қирғизлар, куриканлар, ўттиз татарлар,  киданлар, татаблар туркларнинг  душманлари бўлган. Кейинчалик турк номи тил жихатидан қариндош бўлган ва Турк  хоқонлиги таркибига  кирган қабилаларга  хам берилган.

Телелар бўйсундирилиб, жужан хоқонлиги тор-мор қилингач 552 йили Турк хоқонлиги ташкил топган. Турклар Кореядан Қрим ярим  оролигача бўлган ерларни  истило қилиб, улкан салтанат тузганлар. Қуйида Турк хоқонлиги таркибига  кирган туркий қабилалар хақида маълумот берамиз. Туркий қабилаларнинг келиб чиқиши  хақида кўплаб ўрта аср тарихчилари  ўз асарларида  ёзиб қолдирганлар. Масалан: Рашидиддин “Жоме ут- таворих”, Улуғбек “Турт улус тарихи”,  Абулғозининг “Шажараи турк”  каби асарларни мисол қилиб келтириш мумкин.

563-567-йилларда Турк Ябғу – ҳоқони Истеми Сосонийлар билан иттифоқ тузиб, Эфталитлар давлатига зарба берди ва уларни бўйсундиришга муваффақ бўлди. ,,Натижада улар Амударё ва Орол денгизигача чўзилган Ўлкалар устидан ўз ҳукмронлигини ўрнатдилар.”[3] VII-асрнинг III-чорагида Турклар Шимолий Хитойда жойлашган Чжау ва Ци давлатларини ҳам бўйсиндирдилар; 567-йили Боспорни (Керчь); 581-йили эса Херсонесни қамал қилдилар.

VI-аср ўрталарига бориб Турк ҳоқонлиги заминида феодал муносабатлар шаклана бошлади. Шунинг бир қаторда ўзаро феодал кураш бошланди ва бундан Суй империяси (581-618) ҳукмронлари усталик билан фойдаландилар. Оқибатда Турк ҳоқонлиги икки қисмга: Шарқий ва Ғарбий турк ҳоқонликларига бўлиниб кетди.

Шарқий Турк ҳоқонлиги (Марказий Осиёда)  ҳоқон Шиби даврида (609-619) Суй имперяси билан кўп урушди ва ўз мустақиллигини сақлаб қолди. Ҳоқон Хелу (620-630 йй) даврида ҳам бу кураш давом этди. Масалан, ўша йиллар Турклар Хитойга 67 марта бостириб кирдилар. Лекин Хитой императорлари Шарқий Турк хоконлигидаги  зиддиятлардан  хам  фойдаланиб,  унинг устидан   ўз хукмронлигини  ўрнатдилар. Лекин кўп ўтмай  турклар Хитой  истибдодига қарши  қўзғолон кўтардилар. Бунга дастлаб Илтериш  хокон (Қутлуғхон), кейинчалик  эса унинг маслахатчиси Тўнюқуқ бошчилик қилдилар. Натижада  681 йили Шарқий  турклар  яна  мустақилликни  қўлга киритиб,  иккинчи турк хоқонлиги  (Кўк турклар хоқонлиги) туздилар. Билга хоқон вафотидан сўнг (734) кучайиб кетган ўзаро курашлар натижасида  Шарқий Турк хоқонлиги парчаланиб кетди ва кейинчалик  унинг ўрнида Уйғур хоқонлиги ташкил топди.

            Ғарбий Турк хоқонлиги харбий сиёсий жихатдан  бир мунча  қудратли эди. VII асрнинг ўрталарида  унга  Шарқий Туркистондан Каспий  денгизигача бўлган ерлар  қарарди. У Хитой, Эрон, Византия каби  давлатлар билан савдо-сотиқ  олиб борган.

            Ғарбий Турк хоқонлигининг халқи хоқон  Шаболо Хилиши даврида 10 та қабилага бўлинган. Масалан, Чу дарёсининг  ўнг  тарафида  истиқомат қилиувчи халқлар Нушиби (15 қабила),  дарёнинг  сўл сохилида  истиқомат  қилувчилари эса Дулу (5қабила)  деб аталган. Кўп  вақт  ўтмай, бу қабилалар ўзларининг мустақил давлатларини тузиб олдилар. Бу улар  ўртасидаги курашларнинг кучайишига олиб келди. Хитой қўшинлари  бундан фойдаланиб, 658 йили  Ғарбий Турк хоқонлиги ерларига  бостириб кирдилар, лекин уни тамоман  бўйсундира  олмадилар. Хоқон Ашина Худайдо  Хитой гумашталарини қувиб чиқарди. Натижада Туркаш хоқонлиги ташкил  топди. Туркашлар шарқда Хитойга, Ғарбда арабларга  қарши урушларда  мухим роль ўйнадилар.  Лекин ўзаро  урушлар хам тўхтамади. VIII  асрнинг иккинчи ярмига  хокимият  қарлуқлар қўлига ўтди. Улар 766 йили Суёбни босиб олиб, уни ўз  пойтахтига  айлантирдилар.

            Туркий қабилалар хақида Махмуд Қошғарий 3 жилдлик “Девону луғотит - турк” асарида  маълумотлар келтирган. “Турклар аслида 20 қабиладир. Улар хаммаси Нух пайғамбар ўғли Ёфас , Ёфас ўғли  Туркка бориб тақалади. Хар бир  қабиланинг саноқсиз аллақанча уруғлари бор. Мен булардан асосийсини, она уруғларини ёздим, шахобчаларини ташладим. Шарқдан бошлаб хар бир қабиланинг  турар жойларини бирин-кетин  кўрсатдим.

            Румдан кун чиқаргача  бўлган  мусулмон ва бошқаларни зикр қилдим. Румга яқин биринчи  қабила бажанак, сўнг қифчоқ, ўғуз, ямак, башғирт,басмил, сўнг қай, сўнг ябоқу, сўнг тотар, сўнг қирғиз келади. Қирғизлар Чин яқинидадир. Бу қабилалар хаммаси  Рум ёнидан  кун чиқарга чўзилгандир.

            Сўнг чигил, сўнг тухси, сўнг яғмо, сўнг иғроқ, сўнг жаруқ, сўнг жумул, сўнг уйғур, сўнг танқут, сўнг хитой, сўнгра тафғоч. Бу – Мочиндур. Бу қабилалар Жануб билан Шимол ўртасидадир.”[4] Махмуд Қошғарийнинг  бу маълумотларига  булғорлар, хазарлар ва қорлуқлар кирмай қолган. Бу афтидан  унинг бу  халқлар  яшаган давлатларга бормаганлиги  ва шахсан уларни  ўрганмаганлиги  туфайли  бўлса керак.Рашидиддин “Жоме ат таворих” китобида туркий қавмларнинг юзага  келиши хамда 24 турк қавмига  ном берилиши билан боғлиқ бир неча ривоят ва афсоналарни келтиради. Бу асарда Ўғузхон  шахсиятига хам алохида эътибор қаратилган. Мирзо Улуғбекнинг “Тўрт улус тарихи”  асарида хам Ўғузхоннинг туркийлар тарихидаги  ўрни кенг  ёритилган. Хар икки  китобда Ўғузхон хақида берилган  ривоятлар  орасида  мантиқан  яқинлик бор. Бу мавзу Абулғози  Баходирхоннинг “Шажараи турк” асарида  хам ёритилган.

            “Ўғузхон туркларнинг қавмларига лақаб қўйди: уйғур, қанғли, қипчоқ, қарлуқ, халаж ва бошқалар. Хар бир қавмга ном қўйилишини маъноси бор эди”.[5] Қипчоқ қавмига  қабуқ сўзи асос  бўлган. Қобуқ-дарахтнинг номи.  Ривоятга кўра Ўғузхон жанглардан бирида  енгилиб, чекинганда  унинг  фуқаролари орасидаги бар аел хомиладорлиги туфайли дарахт кавагига кириб ўғил туғади. Ўғузхон бу болага қипчоқ деб ном қўяди ва қипчоқ қавми  шу боланинг авлоди хисобланади.

            Қанғли-туркий халқларнинг милоддан аввалги асрларда шаклланган қабилаларидан биридир. Рашидиддин тарихида унинг номи хам Ўғузхон номи билан боғланган. Урушлардан бирида ғалаба қозонган Ўғузхон ўлжаларни   олиб кетиш учун арава ясатган. Туркий тилда у “қанғли”  бўлади.[6] Аслида қанғлилар  мил.ав. III-II асрларда Сирдарёнинг  ўрта хавзасида  яшаган саклар  ва улар билан аралашиб кетган туркий қабилаларнинг аралашиши натижасида  вужудга келган туркий халқ бўлиб,  улар кейинчалик қипчоқлар  таркибига кирган.

            Қарлуқ-“Ўғузномада” айтилишича Ўғузхоннинг севган оти муз тоғдаги улкан ғор ичига кириб, ғойиб бўлади. Уни бир жасур йигит топиб  чиқади. Узоқ вақт ғор ичида юрганидан  усти оппоқ қор  билан қопланган эди. Шунинг учун Ўғузхон унга “Қорлиқ” номини берган. Мирзо Улуғбекнинг “Тўрт улус тарихи” да эса Ўғузхон  сафарда  эканида, унинг яқинларидан  бирини хотини туғадиган бўлиб, орқада қолиб кетади. Ўғузхон  уларни кутиб туришга  буюради. Улар етиб келгач, чақалоқни кўриб, унга “Қорлуқ” яъни қорда туғилган, қор эгаси  номини беради.

            Халаж – Ўғузхон  калитсиз, эшиклари темирдан бир катта  уйга дуч келди ва бир  одамга сен бу ерда қол, оч дейди. Кейин унга Қалач (Халаж) деб ном қўйди.

Хоқон шу  сафарга  чиққан вақтда  22 оила  орқада қолиб кетади. М.Қошғарий уларнинг номларини  қуйидагича келтирган. “Қиниқ, Қайиқ, Байун, Ива, Солғур, Офшор, Бегтили, Буктуз, Бойот, Езғур, Еймир, Қорабулук, Олабулук, Издар, Уракир, Тумирқа, Улаюнлуғ, Гугар, Бажанак, Жуволдор, Япни, Яруғлиқ”.[7] 

            М.Қошғарий  чигил қабиласининг келиб чиқишини Искандарнинг  бир ботқоқ, лой ерга  бориб қолиб,  чиқиб кетолмасдан. “Инчи гил аст?”- Бу қандай лой? – деб  сўраганидан кейин, ўша атрофда  яшаган одамлар чигил аталган деб тушунтиради.

            Қирғиз, қирқўғуз, яъни қирда  яшаган ўғузлар – деган  маълумотлар бор.

            Юқорида ўғуз-кичик қабилалар  иттифоқи эканлигини айтган эдик. Турк хоқонлиги  таркибига  кирган қабилалар орасида  уч ўғуз, тўққуз ўғуз қабилалари хам бўлган. Уч ўғузлар  Сирдарёнинг  қуйи оқимидан то Урал тоғларигача бўлган кенгликларда яшаганлар. Кейинчалик  қипчоқлар томонидан  бу ерлардан сиқиб чиқарилгач, хар томонга тарқалиб, бир неча хозирги замон  халқларининг вужудга келишига  асос солганлар.

            Тўққуз  ўғузлар  эса  хозирги уйғур, теленгит, туба халқларининг аждодлари эди.

            Шундай қилиб, Турк хақонлиги  ва унинг таркибига кирган бир қатор  қабилалар хақида  қисқача  маълумотлар бердик. Лекин, хали бу сохада қилиниши  керак бўлган кўплаб тадқиқотлар турибди.

            Энди туркий халқларнинг Евроосиё бўйлаб  тарқалишига  қисқача назар солиб чиқамиз.

            V.  Турк хоқонлиги  ташкил топгач, байроғига  бўри калласининг расми  туширилган турк қўшинлар  узоқ ўлкаларга  юришлар қилдилар, кўплаб  мамлакатларни  эгалладилар ва халқларни  бўйсундирдилар. Улар хатто Хитой, Сосонийлар Эрони ва Византия каби  қудратли империяларни хам титратиб турдилар. Шу билан бир қаторда туркий қабилалар  шимолда  Шимолий Муз океанидан жанубда  Хиндистонгача, шарқда Тинч океандан ғарбда Ўрта Ер денгизигача бўлган ерларни эгаллаб, бу ерда  яшаб  келган халқларни туркийлаштириб ўз қаторларига  қўшиб олдилар, еки ўзлари кам холатларда бўлган бўлсада  ўзга халқларнинг таркибига   сингиб кетдилар.

            Яна хуннларга қайтамиз. Маълумки, хуннлар          IV асрнинг 70-йилларида Шимолий Кавказдаги аланларни (Берунийнинг “Ўтмиш халқлардан қолган едгорликлар” асарида, аланлар ва ослар массагет қабилаларидан бўлиб, Хоразмдан Шимолий Кавказга кетганлиги айтилган[8] ) бўйсундириб, сўнгра Германарихнинг Готлар давлатини тор-мор қилган , бу халқларнинг  буюк кўчиши бошланишича  сабаб бўлган.

Остготларни ўзига бўйсундириб хуннлар, вестготларни Фракияга  (хозирги Болгария) чекинишга  мажбур  қилган. Кейин  395 йили Кавказ орқали  ўтиб                     Кичик Осиедаги Каппадокияни  ва Сурияни талаган. Худди шу вақтларда хуннлар Паннония (хозирги Венгрия)  ва Австрия ерларига  жойлашиб олган Рим  Империясига хужумлар қилиб турган. Улар бўйсундирилган қабилалардан хирож олиб турган ва ўз харбий  юришларида қатнашишга мажбур қилган. Хунн қабилалар иттифоқи (бу иттифоққа булғорлар, скифлар, сарматлар, остготлар, геруллар, гепидлар ва бошқа қабилалар) кирган Атилла даврида  энг катта қудратга эришган – Атилла  хатто Римни  хам қамал қилиб, катта товон эвазига ортига қайтган. 451-йили  хуннлар Голлияга  бостириб кириб Лютеция (хозирги париж шахри) яқинигача  етиб борганлар. Каталаун  майдонидаги жангда улар  римликлар ва уларнинг  иттифоқчилари  вестготлардан мағлубиятга учраб ортга қайтганлар. 453 йили Атилла вафот этгач, хуннлар ўртасида ўзаро низолар бошланди. Бундан фойдаланган гепидлар бошчилигидаги  қарам герман  қабилалари  исен кўтардилар. 455 йили паннокиядаги недао дареси енида бўлган жангда хуннлар  мағлубиятга учрагач учга бўлиндилар. Бир қисми Паннонияда қолди, иккинчи қисми Атилланинг катта ўғиллари  бошчилигида  Фракияга қараб кетдилар. Улар  хам, булар хам секин-аста махаллий ахоли  таркибига сингиб кетдилар. Хуннларнинг учинчи қисми Атилланинг кенжа ўғли бошчилигида Қора денгиз бўйларига қайтиб кетиб, бу ерда янги туркий халқларга  асос бўлдилар.Улардан бири хазарлар бўлиб, VII-X асрларда қудратли давлатга асос солганлар. Туркий халқ бўлган хазарларга  хатто шаркий Славянларнинг катта кисми хам, ўлпон тўлаб туришга мажбур булганлар. Хазарлар тарих майдонидан кетдилар.Аммо антапалоглар ва тилшуносларнинг аниклашига, хозирги туркий халк чувашлар уларнинг безосита авлодлани экан. 

            Волга булгорлари яна бир туркий халк булиб, улар хам қудратли давлат тузишга муваффақ  бўлганлар, Булар – Сувар сингари ривожланган шахарлари бўлган. 1236-йили Ботухон истилосидан кейин Булгорлар  Олтин Ўрда  таркибига  кирган ва  кейинчалик  тотар халқининг  вужудга  келишида  мухим роль ўйнаган.

            Хозирги бошқирд  халқининг  таркибига хам хазар ва  булғорлар этник элемент  сифатида  кечиришган.

Турк хоқонлиги парчаланиб кетгандан кейин  VII  асрдан  бошлаб, хозорги вақтда Жанубий рус нуллари деб атладиган ерларда турли Туркий кўчманчи қабилалар кўчиб юрган. Улар ҳақида рус йиллномаларида маълумотлар келтирилган.

        Аввало рус йилномалари ,,Торк” деб атаган турклар. Дастлаб улар  Киев русига  юришлар қилиб туришган.  Кейинчалик у билан  иттифоқ туриб, Киевни  бошқа  кўчманчилар химоя қилишган.

            Қорақолпоқлар, улар хам Киев  Руси билан  иттифоқда бўлишган.

Рус  йилномаларида  печенеглар деб аталган бажанаклар. Улар Киев русининг  хавфли рақиби бўлишган. Бажанаклар рус ерларига  кщп марталаб бостириб  киришган, хатто русларнинг машхур жанговор  князи  Святослов  хам улар  билан жангда халок бўлган. Бажанаклар кўплаб рус эртакларининг салбий қахрамони бўлиб қолган.

            Бундан ташкари  рус манбаларида  берендейлар деган туркий қабила  хақида хам хабарлар бор. Лекин биз улар хақида тўлиқ маълумотга эга эмасмиз.

            X  асрнинг II ярмида  Сирдаредан Урал тоғларигача бўлган  ерларда яшаган  ўғузлар Урал  тоғининг ортида  қипчоқлар  хужумига  учрайди. Натижада  ўғузлар  давлати емирилиб,  улар бир неча  гурухларга  бўлиниб, турли  томонларга  кўчиб кетадилар.

Ана шу гурухлардан бири  кўк ўғузлар – гагаузлар  номи билан  жанубий рус чўлларига  бориб  жойлашадилар. Гагаузлар хозирги  кунда хам Молдавия ва Украина  Республикалари  худудида яшаб келмоқда.

Ўғузларнинг 2-чи катта гурухи Каспий ортига, Манғишлоққа кўчиб кетган. Уларнинг 3-чи гурухи Салжуқнинг  неваралари Тўғрулбек  ва Чағрибек  бошчилигида Сомонийлар рухсати билан Моварауннахрга – Зарафшон атрофидаги ерларга  кўчиб келган. Лекин орадан кўп ўтмай ўтроқ ахолини  талай бошлаганлари учун  бу ердан қувиб юборилган.  Лекин хозирги кунда  хам Бухоро ва Навоий  вилоятларида  озроқ бўлсада антропологик  жихатдан ўзбекларга  ўхшайдиган туркманлар яшайди. Булар ўша салжуқ  туркларининг  авлодларидир.

          Моварауннахрдан қувилган салжуқ туркларининг асосий  қисми Масъуд Ғазнавийнинг  рухсати билан Серахс ва Нисо шахарлари орасидаги ерларда чорвадорлик билан кун кўра бошлайди. Лекин улар яна  тез орада  ўтроқ  ахолини талон-тарож қила  бошлайди. 1040 йили Данданакон жангида Султон Масъуд  қўшини устидан  ғалаба қозонгач  салжуқий  туркларнинг ғолибона юришлари бошланади. Салжуқий  турклар 1043 йили Хоразмни, 1044 йили бутун Хуросонни, 1042-1051 йиллрда  Ғарбий Эронни, 1054 йили Озарбойжонни, 1055 йили Ироқни Боғдод  билан бирга босиб олдилар.  Халифа ал-Қоим (1031-1075) Туғрулбекни 

султон хамда шарқ ва Ғарб подшохи” деб тан олишга  мажбур бўлди.[9] Алп Арслон (1063-1072) даврида  салжуқийлар Арманистонни  эгалладилар, Византияликларни енгиб 1071-1081 йиллар  давомида бутун Кичик Осиени, кейинчалик СуриЯ ва Фаластинни босиб олдилар улар Грузия, Ширвон ва Маварауннахрни ўзларига бўй сундириб, у мамлакатлардаги хукмдорларни ўз васалларига айлантирдилар. Салжуқийларнинг қўшини Арабистон ярим оролидаги Яман ва Бахрайин ерларини хам ўз тасарруфига олди. 1074-йили Термиз, Бухоро, Самарқанд кейинчалик Фарғона хам эгалланди. Маликшох I хукумдорлик даврида (1072-1092) салжуқий турклар харбий-сиесий жихатдан жуда кучли эдилар.      

XI аср охирига келиб Салжуқий турклар давлати таназзулга учрай бошлади. Тўғрилбекнинг авлодларининг баъзилари султонликлар тузиб мустақил бўлиб олдилар Кирмон султонлиги (1074-1117), шулар жумласидандир. Маликшох вафотидан сўнг унинг ўғиллари ўртасида тахт учун кураш авж олди.  Бунинг устига  феодалларнинг  ғалаенлари, исмоилийлар харакати  кучайиб кетди.  Тахт учун кураш  натижасида салжуқийлар иккига  бўлиниб кетди. Ғарбий Эрон, Ироқ ва Озарбайжонни  Ироқ султонлиги номи билан Махмуд Султон бошқарди. У Хамадонни пойтахт қилиб олди. Хуросон, Семапон, Хоразм ва Моварауннахрда  Маликшох   II нинг ўғли Султон Санжар  (1118-1157) хукмронлик қилди. Унинг пойтахти  Марв бўлган. У ўз вақтида  қудратли  хукмдор бўлди. XII асрнинг 50-йилларида Балх атрофида  кўчиб  юрувчи ғузлар (мусулмонликни қабул қилмаган, анча кеч мусулмонликка ўтган ўғузлар ғуз деб аталган) қўғзолон кўтариб Султон Санжар қўшинини  енгдилар ва ўзини асир  олдилар. 1156 йили Санжар асирликдан қочиб харакат  қилди. Аммо 1157 йили у вафот  этди. Шундан сўнг салжуқийларнинг  Хуросондаги  хукмронлиги тугади. 1194 йил туркманлардан чиққан Султон Такаш (1172-1193) Ироқ султонлигини тор-мор қилди, Кўния султонлиги эса XIV асргача хукм сурди.

Чингизхон бошчилигидаги муғул-турк  қўшинларининг  Моварауннахрга  хужумидан  сўнг, Султон Жалолидидин  билан бирга  туркманларнинг бир қисми хам кетган. Султон Жалолиддин умрининг охиригача  муғулларга  қарши  қахрамонона  кураш олиб бориб, 1231 йилда фожиали тарзда  ўлим топгач,  у билан бирга  бўлган туркманлар  Салжуқ султонлари  хизматига  ўтади. Уларга  хурмати эвазига  Византия чегарасидаги  кичик бир бойлик ажратиб берилади. Ана шу бойлик  аста-секин уч қитъага  катта ерларга эга  бўлган, Осие, Европа ва Шимолий Африкада катта мулкларга эга  бўлган Усмоний турклар  империясининг тузилишига  асос бўлди. Турк халқининг  шаклланиш  жараени  бошланди.

Ўғузлар шунингдек Шимолий Эрон ва Кавказ  ортининг Шарқий қисмида  Озарбайжон халқининг шаклланишига хам асос солдилар.

Хозирги туркман халқи хам ўғузлардан  келиб чиққан. Туркман- туркка ўхшаш деганидир. Озарбайжонлар асосан Озорбайжон республикаси ва Эронда яшасалар, Туркманлар туркманистон, Эрон, Афғонистон, Ироқда хам яшайдилар. Шундай қилиб, ўғузлар турклар  озорбайжонлар, туркманлар, гагаузлар шаклланишида асосий роль ўйнаганлар, шунингдек  улар ўзбек , қрим  татар халқларининг  шаклланишида  иштирок этганлар.

Биз юқорида X асрнинг  охирида  Урал  тоғларининг ортида , шарқда  яшаган қипчоқ  қабилаларининг хужумга ўтиб, ўғузлар давлатини  тор-мор қилганлиги хақида гапирган эдик. Сирдаренинг  қуйи оқими  ва Балхаш кўлидан то Днепр даресининг қуйи оқимларигача бўлган ерлар XI асрдан бошлаб Дашти қипчоқ деб аталган. Бу атамани дастлаб Носир Хисрав (1003-1088) қўллаган. Шундан бошлаб Дашти қипчоқ     атамаси  араб ва форс тилларидаги манбаларида учрайди. В.В. Бартольднинг сўзларига  қараганда, “Дашти-қипчоқ ахолиси 1030 йили Хоразмга қўшни  бўлган”.[10] Қипчоқлар рус йилномаларида   половецлар, Византия манбаларида  куманлар деб аталган. Қипчоқлар  Киев Руси ерларига  тез-тез хужум  қилиб турган. Дашти қипчоқ икки қисмга : шарқий ва  Ғарбий қисмга бўлинган. Унинг қисми Ейиқ (Урал) дареси ва Сирдаренинг қуйи оқимидан  то  Балхаш кўлигача бўлган ерлар ва Ғарбий  қисми  Ейиқ впа Волга  дареларидан  то Днепргача бўлган худуд (Волганинг ўрта ва қуйи оқими, қрим ва Жанубий Россия  ерлари) ни  ўз ичига олган. Дашти қипчоқнинг бир қисмини  1220 йилларда  Субутой  баходир ва Жўба натон бошчилигидаги  мўғул қўшинлари босиб олдилар. 1236 йили дашти қипчоқни  Чингизхоннинг  набираси  Ботухон  эгаллади ва шу улкан  территорияда Жўжи улуси номи билан машхур бўлган Олтин ўрда давлати  ташкил топди. XIV асрнинг бошларида Жўжи улуси икки қисмга  бўлиниб кетди. Унинг шарқий  қисмида Оқ Ўрда  давлати  ташкил топди. XIV асрнинг бошларидан Дашти қипчоқнинг  Шарқий қисми “Ўзбеклар мамлакати, ахолиси эса, “Ўзбеклар” ” деб атала бошланди. XIV асрнинг 20-йилларида  бу ерда кўчманчи ўзбеклар давлатига  асос солди. Шайбонийхон бошчилигидаги  кўчманчи  ўзбеклар Моварауннахрни  эгаллагандан сўнг  кўчманчи ўзбеклар махаллий туркий ахолига  қўшилиб ктиб, унга ўзбек номини бердилар.

Шундай қилиб қипчоқлар  хозирги замон  ўзбеклари, қозоқлар, қирғизлар, тоторларни  халқ  сифатида  шаклланишида  қатнашганлар.

Туркий  халқлар Россия Федерацияси  таркибига  кирувчи автоном республикаларда хам яшайди. Булар, тоторлар, қрим тоторлар, нўғайлар,  бошқирдлар, еқутлар, хакаслар  (улар қирғизларнинг қадим қариндошларидир) чувашлар, теленгитлар, тубалар, Олтой турклари , қорачойлар, болқорлар, адигейлар ва  бошқалардир.

Уйғурлар асосан Хитойнинг Синцзян автоном  вилоятида яшайди. Улардан ташқари бу ерда қочоқлар, қирғизлар хам бор.

Қирғизлар  қадимда Энасой дарёси бўйларида яшаганлар, сўнгра силжиб келиб Иссиқкўл бўйига келиб қолганлар. Қалмиқлар хужуми даврида  уларнинг бир қисми қочиб, Фарғона водийси тоғларига  келиб  ўрнашиб қолган.

Ўзбек халқининг келиб чиқиши дунедаги  кўпгина  халқлар сингари  узоқ даврга бориб тақалади. Сўғдлар, хоразмликлар, бақтрияликлар, парканлар, саклар, массагетларга  асрлар мобайнида келиб қўшилган туркийзабон халқларнинг ўзаро ассимляцияси  натижасида ўзбек халқи келиб чиққан. Эфталитлар, улардан кейин  туркий  қабилалар  кўчиб келган. Фахриддин Муборакшох Марварудийнинг  1206  йилда езилган “Тарих” асарида қуйидагича езилган ”Турк қабилалари  кўп сонли  бўлган”. Уларнинг номлари қуйидагича: турк, ялоқ, қирғиз,чигил, анмуқ, қорлуқ, қиниқ, еғи, солук, халаж, ўғуз... гай, қой, тухси, тибат, қора, сақулай, кимчи, хазар, қора тотар, қанғли, барғу, ғуз, қорағузз, яғмо, орақун, қиеқ, салғур, езғир, рукур, боендир, ола ендухик, уйғур, туғроқ, бает, тутурға, дугирон, суийк, ябаку, афшор, бекриз, бекдили, иқба (уқба) атқуқ, луъзатара, урул, лартилик, басмил ал Барсхон.”[11]

Абу Саид Абулхай Гардизийнинг “Зайн ул Ахбор” (“Тарихлар  безаги”) асарида “Халлухлар  (Қарлуқлар), кимақлар, қирғизлар ,  тўққиз ғузлар, чигиллари ва тургашлар хақида , улар истиқомат қилган худуд, уларнинг манзилгохларига  олиб борадиган йўллар хақида мухим маълумотлар келтирилган.”[12]

Рашидиддин ўзининг жахонга машхур “Жоъме ут-таворих” (“Солномалар мажмуаси”) асарида  XI, XII ва XIII аср бошларида Жанубий Сибир, Олтой , Мўғулистон ва Еттисув  ўлкасида  истиқомат қилган ва кейинчалик Чингизхон қўшининнг асосини ташкил этган жуда кўп турк ва мўғул қабилаолари хақида  маълумотлар келтирилган. Булар орасида ўзбек, қирғиз, қозоқ, қорақолпоқ, татар, бошқирд ва бошқа туркийзабон халқларнинг этник таркибига кирган қорлиқ, қипчоқ, бахрин, нукуз, қиет, қўнғирот, сулдуз, уйғур, боевут, чинос, манғит, барлос, дуғлот, жалоир, меркит, қирловут, ойрот, булғочи, керойт, найман каби қабилалар хам бор. [13]

Шарафиддин Али Яздийнинг “Зафарнома” сида Ўрта Осиё  ва у билан қўшни бўлган мамлакатларда XIV-XV асрнинг биринчи  ярмида истиқомат қилган 44 та туркий қабила ва  уруғларнинг номлари қайд этилган.[14] Булар орасида Сирдаре ва Амударе оралиғидаги ўлкаларга  XIII асрда Чингизхон ва XVI аср  бошида Шайбонийхон бошчилигида кўчиб келиб, ўтроқлашиб кетган қабила ва уруғлар орасида  учрамайдиган  10  дан ортиқ қабилалар: қанғлилар, лочинлар, олчинлар, қатағонлар, беш юзлар ва бошқалар бор. Бу қабилалар, шак-шубхасиз, бу юртларда  қадимдан  истиқомат қилиб келган туркийзабон  қабилардир. Шуни хам таъкидлаш керакки, X аср охири  XI аср бошларида қорахонийлар билан бирга Олтой, Еттисув ва  Шарқий Туркистондан Моварауннахрга  кўчиб  келган бир талай  қабилалар: тургашлар, тўхсилар, қорлиқлар, чигиллар, ўғузлар, арғин ва бошқа туркийзабон қабилалар туркий этник қатламнинг устунлигини бир қадар таъминлаган, ўзбек халқи шакллана бошлаган,эски  ўзбек тилига  асос бўлган қорлиқ-чигил лахжаси ривож топиб,  езма адабиет даражасига кўтарилган эди.

Тўғри у пайтда Моварауннахр яшаган туркийлар хали ўзбек  деб аталмас эди. Чунки тарихда халқнинг ўзи унинг номидан анча илгари  пайдо бўлганига кўпгина   мисоллар бор.

Айрим тарихчилар (П.П.Иванов, А.Ю.Якубовский, Чапликка, Хильда Хукэм) “ўзбек” этнонимини машхур Олтин Ўрда хони Ўзбекхон  (1312-1342)нинг номи  билан боғлаб ўша қабилалар (бургут, қиет, қўшчи,, ийжон, қўнғирот, уйшун (уйсун), ўтарчи, найман, жот, чимбой, қорлиқ, кендас, дўрмон ,қирловут,   тубайи, магнит, нукуз, тағут, уйғур, Хитой (қора хитой), тоймас, эчки, туман, минг, юз қирқ, ва х.з. шу вақтдан бошлаб “Ўзбеклар”деб, улар кўчиб юрган мамлакат эса “мамлакати ўзбек” деб аталди дейдилар)

Юқорида қайд этиб ўтилган қабилалар  XIV асрнинг 80-90 йилларидан бошлаб Сирдаре  билан Амударе оралиғидаги  ерларга кўчиб кела бошладилар. 1500 йили улар Мухаммад Шайбонийхон бошчилигида  Моварауннахрни, 1504-1506 йиллари  Хуросон билан Хоразмни забт этдилар. Шу вақтдан бошлаб Моварауннахрнинг туркийзабон халқи ўзбек номини олди. Бу даврда эски ўзбек тили  такомиллашди, ривожланди. Бу тил икки даре (Жайхун ва Сайхун)  оарлиғи,  Балх, бодхиз, Хирот хамда уларнинг теварак-атрофида  истиқомат қилувчи туркийзабон элатлар учун  муштарак бир тил бўлиб қолди.

Шу ўринда айтиш керакки,  XVI   аср бошида Дашти қипчоқдан икки даре   оралиғидаги ерларга (Моварауннахрга) кўчиб келган турк  мўғул  қабилалари махаллий туркийзабон халқдан сон жихатдан оз эди. Уларнинг умумий сони 24-26 қабиладан  ошмас эди. “Таворихи гузида нусратнома” китобининг  муаллифи уларни номма-ном  келтирган: қушчи, найман, уйғур, қурловут, чиройли, қиет, қўнғирот,  татғут, эчки, дўрмон, ёбоқу, хитой (асл хитой эмас, балки киданлар авлоди) чимбой, шунқорли, шодбоқли, қовчин, манғит, журғун, минг, башқирд,  мажор, солурқозон, эчки байри.”[15] XVI асрда бу қабилалар сони, Хофиз Таниш Бухорийнинг “Шарафномаи шохий” асарининг маълумотларига қараганда, 40 нафарга  етган: бахрин, беш юз , дўрмон, жалоир, кенагас, манғит, минг, мажор, найман, олтой, орлот, сулдус, танеруқ, уйғур, халаж, хитой, ширин, ўтарчи, қанғли, қатағон, қипчоқ, қўнғирот, қиёт, арғин, ебу, сажоват, тубойи, тама, кероит, қорлиқ, сарой, турк, уйшин ва хоказолар.”[16] XVII асрга келиб “Бахр ул - асрор” муаллифи Махмуд Ибн Валининг гувохлик беришига қараганда, уларнинг сони 50 дан ортиқ бўлган, яна қуйидаги 20 га яқин қабила номи қўшилган. Булар қуйидагилардир: буйрак, қирқ, қурама, дуғдоқ, юз, келачи, ўз, қулон, оенлик, кўка араб, қўш оеқ, уйрот,  булочи (булғочи), макрит , фуловчи, шабоят, месит. Юқорида санаб ўтилган кўплаб элат ва қабилаларнинг қўшилуви  ва узоқ давом этган   ассимиляция давомида ўзбек халқи шаклланган.

[1] Ўша китоб. 17 бет

[2] А.Абдурахмонов. “Туркий адабиётнинг қадимги даври”. Т. 2005. 123-125 бет.

[3] Б. Ахмедов “Ўзбекистон халқлари тарихи манбалари”. Т. 1991.63 бет

[4] М.Қошғарий “Девону луғотит турк”  Т. 1963. 1 том. 17 бет.

[5] М.Улуғбек. “Тўрт улус тарихи”. Т.1997. 54 бет

[6] Абулғози Баходирхон “Шажараи турк” . Т.1993. 27 бет.

[7]М. Қошғарий “Девони луғотит турк”. Т. 1963. 1 том. 18 бет.

[8] Абу Райхон Беруний Утмиш халклардан колган ёдгорликлар Т. 73ю 1-том 21 -бет

[9]  Б. Ахмедодов